Ostatni dzień wojny, ostatnia noc niewoli. I poranek pierwszego dnia pokoju, 8 maja 1945 roku. W czasie tych kilkunastu godzin młody żołnierz Armii Krajowej, Maciek Chełmicki, który otrzymał rozkaz zabicia komunistycznego działacza, stoczy walkę z samym sobą. Dotąd przygotowany na bohaterskie umieranie za ideały, spotka pierwszą w swoim życiu miłość i po raz pierwszy zmierzy się z wątpliwościami. Dochowa wierności żołnierskiej przysiędze – czy kobiecie? Czy będzie dalej zabijał, choć tak bardzo pragnie teraz żyć?

Obraz konfliktów politycznych i moralnych okresu tuż po wojnie. Wokół zmienia się świat – stare gwałtownie miesza się z nowym. Na bankiecie ku czci zwycięstwa na honorowych miejscach zasiadają towarzysze radzieccy, choć można jeszcze publicznie śpiewać „Czerwone maki na Monte Cassino”; jeden z jego AK-owskich towarzyszy próbuje robić karierę przy nowej władzy, a syn komunistycznego działacza walczy w zbrojnym antykomunistycznym podziemiu. On sam zaś zaczyna wątpić w sens zabijania w chwili zakończenia wojny.

Film zaliczany do arcydzieł kina światowego, nagrodzony na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji w 1959 roku, stanowi apogeum Polskiej Szkoły Filmowej. Wykreował kilka wielkich indywidualności aktorskich: przede wszystkim Zbigniewa Cybulskiego, który dzięki niezwykle nowocześnie zagranej postaci Maćka – romantycznego buntownika – stał się symbolem pokolenia lat 50., a także Bogumiła Kobielę, który rolą sekretarza Drewnowskiego rozpoczął swoją karierę odtwórcy tragikomicznych postaci poniewieranych przez wielką historię.

Nagrody

Złota Kaczka 1959 w kategorii najlepszy film polski za rok 1958

MFF Wenecja 1959: nagroda FIPRESCI

MFF Vancouver 1960: nagroda Kanadyjskiej Federacji Stowarzyszeń Filmowych

Nagroda Srebrny Laur D.O. Selznicka 1962

Nagroda Zachodnioniemieckiej Krytyki Filmowej 1961

MFF Ibadan 1961: Dyplom Uznania

Kryształowa Gwiazda 1960: Nagroda Francuskiej Akademii Filmowej w kategorii najlepsza aktorka zagraniczna dla Ewy Krzyżewskiej

Nagroda Czechosłowackiej Krytyki Filmowej 1965

MFF Addis Abeba 1967: wyróżnienie